W opiniach, orzeczenia i innych dokumentach dotyczących naszych dzieci często pojawiają się specjalistyczne wyrażenia . Dla pełniejszego i lepszego ich zrozumienia  polecamy słownik pojęć używanych w opiniach.
 

AKOMODACJA- umiejętność ostrego widzenia przedmiotów, które znajdują się zarówno blisko, jak i daleko. Akomodacja jest bezpośrednio związana ze zmianą kształtu soczewki. Jest to możliwe m.in. dzięki skurczom mięśnia rzęskowego. W szkole umożliwia wyraźne patrzenie raz na zeszyt raz na tablicę.

ANALIZA I SYNTEZA – ogół czynności dokonywania rozkładu całości na poszczególne elementy składowe oraz scalania tych elementów w całość. Czynności te dotyczą też procesów poznawczych, analizy i syntezy doznań zmysłowych: wzrokowych, słuchowych, czucia, dotyku i ruchu (kinestezji).

ANALIZA GŁOSKOWA – umiejętność rozkładania słów na poszczególne elementy składowe – głoski, które odpowiadają fonemom (najmniejszym cząstkom języka). 

ANALIZA SYLABOWA– umiejętność rozkładania słów na sylaby.

ANALIZATORY– są neurofizjologiczną podstawą odbioru i przetwarzania bodźców.

ANALIZATOR WZROKOWY– jest to podstawowy proces niezbędny w nauce czytania  i pisania. Podczas czytania sprowadza się on do spostrzegania tekstu, wyodrębniania  z niego wyrazów, a w nich kolejnych liter, tworzących sekwencje znaków w graficznej strukturze wyrazu, odróżniania podobnych liter, zapamiętywania ich, rozpoznawania. Podczas pisania zachodzi proces przypominania sobie kształtu liter, sposobu łączenia ich w strukturę, jaką jest sylaba, a następnie łączenia sylab w wyrazy, wyrazów w zdania
i konstruowanie tekstu rozplanowanego na kartce zeszytu. Nieprawidłowe funkcjonowanie analizatora powoduje zaburzenia funkcji wzrokowych, zależne od tego, gdzie znajduje się jego uszkodzenie.

ANALIZATOR SŁUCHOWY – analizator ten służy do odbioru bodźców słuchowych, w tym dźwięków mowy, ich spostrzegania, zapamiętywania. Uczestniczy w porozumiewaniu się za pomocą mowy. Wraz z innymi analizatorami stanowi neurofizjologiczną podstawę procesów czytania i pisania. Odgrywa w uczeniu się tych czynności zasadniczą rolę, ze względu na zaangażowanie w nich: słuchu fonemowego, czyli zdolności różnicowania głosek, dzięki dokonywaniu analizy dźwięków mowy i odróżniania ich; umiejętności fonologicznych w zakresie operowania cząstkami fonologicznymi, takimi jak głoski, sylaby, logotomy (cząstki słów niebędące głoskami ani sylabami). Te operacje to: wyodrębnianie zdań z potoku wypowiedzeń, słów ze zdań oraz sylab i głosek ze słów. Jest to także proces odwrotny, a mianowicie syntetyzowanie słów z głosek, z sylab. Są nimi również: dodawanie, pomijanie, przestawianie cząstek, znajdujących się na końcu lub na początku słów, które pozwalają rozpoznawać i tworzyć rymy i aliteracje.

ASTYGMATYZM- wada rogówki lub soczewki ocznej, które uległy rozciągnięciu  i zniekształciły się; do objawów astygmatyzmu należy zamazane widzenie przedmiotów znajdujących się zarówno blisko, jak i daleko.

BŁĘDY SPECYFICZNE - błędy charakterystyczne dla dysleksji rozwojowej.

BŁĘDY SPECYFICZNE DLA ZABURZEŃ FUNKCJI WZROKOWYCH  (percepcji i pamięci wzrokowej):mylenie liter o podobnym kształcie, np. a – o, l - t – ł, m – n, n – r, u – w, e – ę, a – ą ;mylne odtwarzanie położenia liter, np. b –p, b - d, d – g, p – g, m – w, n – u; pomijanie drobnych elementów graficznych liter, np. znaków diakrytycznych; nieróżnicowanie liter małych i wielkich; błędy typowo ortograficzne ó – u, ż – rz, h –ch; mylenie liter rzadziej używanych, H – f – F, Ł – F itp.

BŁĘDY SPECYFICZNE DLA ZABURZEŃ SŁUCHOWO-JĘZYKOWYCH: opuszczanie liter, końcówek lub cząstek wyrazów; dodawanie liter; podwajanie liter; przestawianie kolejności liter; łączenie i rozdzielanie wyrazów, błędy w łącznej i rozdzielnej pisowni; mylenie spółgłosek w szeregach dźwięczne – bezdźwięczne: b –p, d – t, w – f, g – k, dz – c, sz – s (nie dotyczy to pisma fonetycznego, gdy dziecko pisze tak, jak mówi, np. w słowie chleb głoska dźwięczna na końcu wyrazu traci dźwięczność i dlatego dziecko pisze chlep); mylenie samogłosek i – y; zniekształcanie pisowni całego wyrazu (wyrazy bezsensowne); mylenie wyrazów podobnie brzmiących; błędy w zmiękczeniach; trudności z różnicowaniem i – j; trudności z różnicowaniem samogłosek nosowych i cząstek -om, -on, - em, -en.

ĆWICZENIA SŁUCHOWE - należy raczej mówić o ćwiczeniach słuchowo – językowych, polegających przede wszystkim na rozwijaniu fonologicznego aspektu języka, a więc na doskonaleniu słuchu fonemowego oraz kształceniu umiejętności fonologicznych. 

ĆWICZENIA WZROKOWE - mają za zadanie usprawnianie analizy syntezy wzrokowej na materiale nieliterowym (np. składanie układanek, mozaik, puzzli) i literowym (np. rozsypanki sylabowe, wyrazowe układanie wg wzoru). Zazwyczaj te ćwiczenia łączymy z usprawnianiem motoryki rąk i współdziałania ręki i oka, czyli koordynacji wzrokowo-ruchowej. Ćwiczenia te nazywamy grafomotorycznymi, ponieważ usprawnianie manualne ma na celu podniesienie poziomu „kaligrafii” – graficznego rysunku i pisma. 

DALEKOWZROCZNOŚĆ (HYPEROPIA)- wada wzroku polegająca na niewyraźnym widzeniu przedmiotów znajdujących się blisko, podczas gdy przedmioty odległe widzi się wyraźnie.

DEFICYTY ROZWOJOWE – inaczej dysfunkcje parcjalne lub fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego – opóźnienie rozwoju psychomotorycznego, wolniejsze tempo rozwoju określonych funkcji. Deficyty mogą mieć różny zakres, dlatego wyróżnia się: parcjalne i fragmentaryczne. 

DOSTOSOWANIE WYMAGAŃ– w przeciwieństwie do obniżenia wymagań to zastosowanie takich kryteriów egzekwowania wiedzy i umiejętności, które uwzględniają możliwości i ograniczenia, a więc dysfunkcje oraz mocne strony rozwoju i funkcjonowania dziecka. W praktyce sprowadza się to do obniżenia wymagań w pewnych zakresach, np.: ortografii (nie obniża się istotnie oceny, jeśli w innych aspektach praca pisemna jest dobrze przygotowana), w innych zaś zakresach wymagania powinny być zwiększone. Dotyczy to np. znajomości zasad ortografii, codziennej pracy nad swoim problemem, dokumentowanej w osobnym zeszycie.

DYSFUNKCJE – por. deficyty rozwojowe.

DYSLEKSJA ROZWOJOWA – specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci. Jest to syndrom zaburzeń uczenia się czytania (dysleksja) i opanowania poprawnej pisowni (dysortografia), którym często towarzyszy niski poziom graficzny pisma (dysgrafia).Określenie: rozwojowa oznacza, że trudności te występują w wieku rozwojowym, a więc w dzieciństwie, już od początku nauki czytania i pisania. Dysleksja nie wynika z wad wzroku, słuchu a nie zaniedbania środowiskowego czy dydaktycznego. Rozpoznaje je się tylko w przypadku normy intelektualnej.

DYSLEKSJA – pod tym pojęciem rozumiemy specyficzne trudności w czytaniu (najczęściej występujące współwystępujące z zaburzeniami uczenia się poprawnej pisowni), u których podłoża leżą zaburzenia uwagi, percepcji i pamięci wzrokowej i słuchowej, funkcji językowych oraz ich koordynacji o różnym stopniu i zakresie.

DYSLEKSJA „SKOMPENSOWANA” – dotyczy starszych uczniów; w wypadku, gdy u ucznia stwierdzono dysleksję, lecz obecnie na skutek wieloletnich ćwiczeń, kompensującego wpływu wysokiej inteligencji, wieku, nie popełnia on już zbyt wielu błędów i są to błędy wyłącznie ortograficzne.

DYSORTOGRAFIA  to trudności w pisaniu przejawiające się popełnianiem różnego typu błędów: typowo ortograficznych, wynikających z nieprzestrzegania znanych uczniowi zasad pisowni, oraz błędów specyficznych, takich jak mylenie liter (zastępowanie), opuszczanie, dodawanie liter i sylab, pisanie liter i cyfr zwierciadlanie. Dysortografie rozpoznajemy         u uczniów o prawidłowym rozwoju umysłowym, w przypadkach, gdy trudności występują pomimo znajomości zasad pisowni, braku wad zmysłu i zaniedbania pedagogicznego.

DYSGRAFIA - trudności w opanowaniu poprawnej formy graficznej pisma. Wyraża się w formie zniekształceń strony graficznej pisma, takich jak niedokładności w odtwarzaniu liter, złe proporcje liter w wyrazie, brak połączeń liter, brak należytego odstępu pomiędzy literami i wyrazami, brak równomiernego i jednolitego położenia pisma, niepoprawne zagęszczenie liter. Te zniekształcenia pisma wynikają z zaburzeń funkcji percepcyjno-motorycznych (motoryki rąk, funkcji wzrokowych i koordynacji wzrokowo-ruchowej).

ECHOLALIA- zaburzenia myślenia, których objawem jest powtarzanie słów, zwrotów a nawet całych zdań lub dialogów. Mogą to być słowa, które wypowiedziała inna osoba lub fragmenty wiersza, bajki, reklamy itp. Echolalia może mieć postać natychmiastową lub odroczoną. Często występuje jako jeden z objawów autyzmu, zespołu Tourette’a  i schizofrenii katatonicznej.

FIKSACJE- wąskie i uporczywe zainteresowanie daną sprawą czy przedmiotem. Jest częstym objawem zaburzeń ze spektrum autyzmu.

FOBIA - uporczywy lęk przed określonymi sytuacjami, zjawiskami lub przedmiotami, związany z unikaniem przyczyn go wywołujących i utrudniający codzienne funkcjonowanie.  

FOBIA SPOŁECZNA - wszechogarniający lęk powodujący nadmierne zakłopotanie lub odczucie upokorzenia w codziennych sytuacjach społecznych, uczucie skrępowania podczas wykonywania codziennych czynności w obecności innych ludzi.

FOBIA SWOISTA – to uporczywy strach przed określonymi sytuacjami/zamknięte pomieszczenia, ciemnością, obiektami, widokiem krwi, burzą, który jest obiektywnie nadmierny i nieuzasadniony.

FRAGMENTARYCZNE ZABURZENIA  rozwoju psychomotorycznego obejmują mniejszy obszar czynności, np.: motoryki rąk lub tylko rozwoju mowy czynnej.

 FUNKCJE POZNAWCZE – zespół procesów, dzięki którym odbieramy informacje z otoczenia oraz stosunki między nimi, a więc odzwierciedlamy w naszej psychice to, co nas otacza. W czytaniu i pisaniu biorą udział takie procesy poznawcze jak: uwaga, pamięć, wrażenia i spostrzeżenia wzrokowe, słuchowo-językowe, dotykowe, kinestetyczne, orientacja w schemacie ciała i kierunkach w przestrzeni.W komunikowaniu się za pomocą pisma oprócz powyższych funkcji zaangażowane jest też myślenie, dzięki czemu rozumiemy czytany tekst  i pisząc, tworzymy nowe teksty.

GŁĘBOKA DYSLEKSJA ROZWOJOWA to poważne zaburzenia o specyficznym charakterze w uczeniu się czytania. Jako podstawę rozpoznania można byłoby przyjąć zatrzymanie się na poziomie czytania elementarnego (klasy II) i nieosiągnięcie poziomu czytania zaawansowanego lub opóźnienie o 3-4 lata w zakresie umiejętności czytania. Tak poważnym zaburzeniom czytania zwykle towarzyszą równie poważne zaburzenia opanowania poprawnej pisowni. Najczęściej też współwystępują nasilone trudności w budowaniu wypowiedzi na piśmie, błędy stylistyczne i interpunkcyjne - w klasyfikacjach medycznych określa się je jako zaburzenia ekspresji pisania.

GOTOWOŚĆ SZKOLNA - gotowość do podjęcia przez dziecko zadań i obowiązków, jakie stawia przed nim szkoła, obejmuje zarówno jego rozwój umysłowy, fizyczny, emocjonalno-społeczny, jak i poziom opanowania umiejętności i wiadomości przygotowujących dziecko do podjęcia nauki czytania, pisania i liczenia.  

 GRAFOMOTORYKA- umiejętność manualna potrzebna do pisania

INTELIGENCJA NIEWERBALNA (SŁOWNA)- odnosi się do spostrzegawczości wzrokowej, myślenia przyczynowo-skutkowego, analizy i syntezy wzrokowej, tempa uczenia się wzrokowo-ruchowego.

INTELIGENCJA OGÓLNA, WERBALNA(SŁOWNA) I NIEWERBALNA (BEZSŁOWNA) – trzy obszary funkcjonowania intelektualnego, które możemy mierzyć za pomocą badania skalą inteligencji D. Wechslera (WSIC-R). Wyniki są sformułowane w postaci ilorazów inteligencji. Można ustalić, jaki jest poziom inteligencji badanej osoby (przeciętny, poniżej lub powyżej przeciętnej, wysoki, itp.), który rodzaj inteligencji jest mocną stroną dziecka.  

INTELIGENCJA PŁYNNA – umiejętność rozwiązywania nowych problemów; plastyczność i zdolności adaptacyjne w kontakcie z nowymi bodźcami; wrodzony potencjał intelektualny jednostki.

INTELIGENCJA SKRYSTALIZOWANA – efekt wiedzy zgromadzonej w toku formalnego i nieformalnego kształcenia; mają na nią wpływ warunki socjoekonomiczne i rodzinne.

INTELIGENCJA WERBALNA- składają się na nią: wiedza ogólna, wiedza proceduralna, słownictwo, myślenie słowno-pojęciowe i operacyjne, rozumowanie ilościowe, rozumienie społeczne.

INTEGRACJA PERCEPCYJNO-MOTORYCZNA – współdziałanie procesów poznawczych i czynności ruchowych, np. przy pisaniu ze słuchu – uwaga, analiza i synteza wzrokowa i słuchowa oraz ruch ręki piszącej. 

KODEKS ZŁOŚCI- metoda radzenia sobie z dziecięcymi wybuchami złości, w formie umowy pomiędzy rodzicem a dzieckiem, w której zapisujemy warunki wyładowania złości przez dziecko. Składa się z trzech punków: 1) każdy ma prawo odczuwać złość, 2) gdy jestem zły mogę..3) gdy jestem zły, nie wolno mi…

KOMPULSJE – to powtarzające się, niecelowe zachowania lub czynności, które występują wbrew woli osoby, funkcją tych zachowań jest obniżenie poczucia lęku lub zapobieganie pewnym sytuacjom, choć obiektywnie nie mogą one takiej roli pełnić. Dziecko zawsze reaguje w taki sam sposób w określonych sytuacjach, robi coś specyficznego, a jeśli tego nie zrobi, odczuwa dyskomfort lub niepokój, bardzo się denerwuje, np. liczenie rzeczy, nadmierny pedantyzm, sztywne trzymanie się zasad.

KONSEKWENCJE -zaplanowane działanie, niezależne od nastroju, które następuje po złamaniu zasady przez dziecko, musi być wykonane do końca, aby było skuteczne, np. zasada- mówimy „Poproszę”, gdy czegoś chcemy, konsekwencja- jak nie poprosisz, to nie dostaniesz.

 KONWERGENCJA (ZBIEŻNOŚĆ)- ruch zbieżny oczu w płaszczyźnie poziomej umożliwiający wyraźne widzenie z bliska i czytanie.

KOORDYNACJA WZROKOWO-RUCHOWA – współdziałanie, zharmonizowanie funkcji wzrokowych i ruchowych - manipulacyjnych, współpraca „oka i ręki”.

KRÓTKOWZROCZNOŚĆ (MIOPIA)- wada wzroku polegająca na wyraźnym widzeniu przedmiotów znajdujących się blisko, podczas gdy przedmioty znajdujące się w oddali wydają się zamazane.  

LABILNOŚĆ EMOCJONALNA – niestabilność i zmienność emocji, łatwe przechodzenie z jednego stanu emocjonalnego do drugiego (np. od radości do rozpaczy); charakterystyczna da wieku przedszkolnego.

LATERALIZACJA JEDNORODNA – dominacja czynności ruchowych jednej ze stron ciała (u większości ludzi prawej ręki, oka i nogi). Ten model lateralizacji uznawany jest za prawidłowy i wzorcowy. Za nieprawidłowy model przyjmuje się lateralizację nieustaloną, jeśli występuje ona po 6-7 roku życia.

LATERALIZACJA LEWOSTRONNA – dominacja lewej strony ciała: lewej ręki, oka i nogi.

LATERALIZACJA PRAWOSTRONNA- dominacja prawej strony ciała: prawej ręki, oka  i nogi. 

LATERALIZACJA NIEUSTALONA  – brak dominacji określonej strony ciała, wyraża się jako oburęczność, oboczność itp. Ta postać jest charakterystyczna dla wczesnego okresu rozwoju ruchowego (wieku niemowlęcego, poniemowlęcego, przedszkolnego). Ustalenie się dominacji ręki i oka powinno nastąpić w siódmym roku życia, gdy dziecko podejmuje naukę pisania.

LATERALIZACJA SKRZYŻOWANA  – ustalona dominacja narządów ruchu i wzroku, jednakże nie po tej samej stronie ciała (np. dominacja prawego oka, lewej ręki i lewej nogi oraz inne warianty), co wskazuje na brak całkowitej dominacji jednej z półkul mózgowych dla czynności ruchowych po przeciwnej stronie osi ciała. Lateralizacja skrzyżowana występuje w populacji u około 30% osób, a więc nie może być traktowana jako objaw patologii. Jednak wśród uczniów z dysleksją przypadków skrzyżowanej lateralizacji jest istotnie więcej niż wśród dobrze czytających.

MEDIACJE -to jeden ze sposobów rozwiązywania konfliktów. Zakłada działanie neutralnej osoby trzeciej, która pomaga stronom w rozwiązywaniu konfliktu.

METODA MAŁYCH KROKÓW „Sliding-in” – metoda terapeutyczna, stosowana m.in. w pracy z dzieckiem z mutyzmem wybiórczym, polegająca na stopniowym doświadczaniu bodźca, który wywołuje u dziecka niepożądane objawy. Oznacza to, że dziecko jest coraz bardziej oswajane z okolicznościami, które wywołują w nim lęk objawiający się przede wszystkim milczeniem, ale także m. in. sztywnością, napięciem, niepokojem. Działania te odbywają się w środowisku, w którym dziecko milczy, czyli najczęściej w szkole/ przedszkolu.

MOTORYKA DUŻA – sprawność ruchowa całego ciała (w tym np. zdolność utrzymywania równowagi ciała, koordynacja ruchów kończyn podczas chodzenia, biegania, skakania, jeżdżenia na takich pojazdach jak hulajnoga, rower).

MOTORYKA MAŁA – (motoryka rąk) sprawność ruchowa rąk w zakresie szybkości ruchów, ich precyzji; czynności manualne niezbędne są podczas samoobsługi, rysowania, pisania. MOTORYKA NARZĄDÓW MOWY (poprawność artykulacji) – sprawność ruchowa narządów mowy, która decyduje nie tylko o poprawności wymowy. Precyzyjne ruchy narządów mowy (artykulatorów) uczestniczą mniej lub bardziej świadomie w różnicowaniu głosek i dokonywaniu analizy głoskowej wyrazów.

MOTYWACJA – siła/zespół czynników (motywów)/ogół potrzeb uruchamiający celowe działanie człowieka; wewnętrzna – wykonywanie czegoś dla samego działania (np. czytanie książki dlatego, że jest interesująca); zewnętrzna – wiąże się z oczekiwaniem, że dane działanie przyniesie określony rezultat, otrzymanie nagrody/pochwały.

MOWA BIERNA – zasób słów, których znaczenie dziecko zna i rozumie, ale nie używa (rozumienie mowy).

MOWA CZYNNA – zasób słów, które dziecko zna i rozumie oraz używa w swoich wypowiedziach (posługiwanie się mową).

MUTYZM WYBIÓRCZY – jest to zaburzenie lękowe, polegające na niemożności mówienia w pewnych sytuacjach społecznych, pomimo pełnej zdolności do porozumiewania się słownego w innych okolicznościach. Objawy trwają co najmniej miesiąc w nowym środowisku, nie licząc pierwszego miesiąca.

MYŚLENIE OPERACYJNE- zespół uwewnętrznionych (przebiegających w umyśle) czynności (operacji np. arytmetycznych: dodawanie, odejmowanie itp.) przetwarzający informacje (spostrzeżenia, dźwięki, liczby) w celu realizacji złożonego celu (rozwiązanie problemu np. działanie matematyczne).

MYŚLENIE PRZYCZYNOWO-SKUTKOWE – umiejętność wskazywania następstw określonych sytuacji, wyszukiwania przyczyn pewnych stanów rzeczy, porządkowania zdarzeń (np. w układaniu historyjek obrazkowych).

MYŚLENIE SŁOWNO-POJĘCIOWE- wyraża się w umiejętności tworzenia i rozumienia pojęć słownych, ich abstrahowania (wydzielenie cechy wspólnej i istotnej) oraz uogólniania; może być na poziomie wyobrażeniowo-konkretnym (cechy obiektów- np. skórka), abstrakcyjnym (pojęcie nadrzędne- np. owoce).

NADPOBUDLIWOŚĆ PSYCHORUCHOWA- zaburzenie dynamiki procesów nerwowych, prowadzi do:

1) nadmiernej aktywności motorycznej, np. kłopoty ze spokojnym siedzeniem, gadatliwość, częsta zmiana sposobu siedzenia,

2) zakłóceń koncentracji uwagi, np.  zapominanie co ma się zrobić, nieczytanie poleceń do końca, gubienie przedmiotów, trudności w planowaniu,

3) impulsywności poznawczej (pospieszne rozwiązywanie problemów), np. nie czekanie na swoją kolej, działa bez zastanowienia, wtrącanie się do rozmowy.

NAGRODA- wzmocnienie pozytywne, zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania, mogą być społeczne, np.: uwaga, uśmiech, pochwała, zachęta, lub materialne, np.: słodycze, książeczki, wycieczki, lody, zabawki.

NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE- odnosi się do osób, u których obserwujemy zaburzenia społeczno-emocjonalne. Przejawia się w: trudnościach w dostosowaniu się do norm społecznych, zadań życiowych, nieprzestrzeganiu zasad moralnych, negatywnych lub nieadekwatnych reakcjach na zasady i nakazy. Objawy, np: wagary, ucieczki z domu, bójki, przemoc, zażywanie środków psychoaktywnych, kradzieże.

NIEHARMONIJNY ROZWÓJ POSZCZEGÓLNYCH FUNKCJI - występuje, gdy poszczególne sfery rozwijają się w innym tempie (opóźnienie lub przyspieszenie rozwoju poszczególnych funkcji).

NIEZGRABNOŚĆ RUCHOWA– ograniczona sprawność objawiająca się m.in. opóźnionym rozwojem ruchowym; w okresie wczesnego dzieciństwa obserwuje się niekiedy ograniczoną sprawność w grach z piłką czy trudności w nauce wiązania sznurowadeł, może również występować nienaturalna koordynacja ruchów podczas marszu lub biegu; w okresie szkolnym, niestaranne pismo czy też brak uzdolnień sportowych. Często występuje w połączeniu z szeregiem nieprawidłowości rozwojowych.

OBNIŻONA SPRAWNOŚĆ MANUALNA– to opóźnienie lub nieprawidłowy rozwój motoryki rąk, objawiający się opóźnieniem rozwoju praksji (opanowaniem ruchów specyficznych dla człowieka), niską sprawnością ruchową w formie małej precyzji drobnych ruchów. W tych przypadkach charakterystyczną cechą jest późne zdobywanie umiejętności samoobsługi (ubieranie się, zapinanie guzików, zawiązywanie sznurowadeł) i codziennych czynności, które wykonywane są wolno i zręcznie. Niska sprawność manualna powoduje słaby poziom graficznej strony pisma, wolne tempo pisania, niestaranność zapisów w zeszytach, nieprawidłowy chwyt narzędzi pisania.

OCZOPLĄS- polega na mimowolnych, drgających ruchach oczu w poziomie, pionie lub obrotowo. Ruchy mogą być stałe lub zmieniać się zależnie od kierunku patrzenia.

ORIENTACJA PRZESTRZENNA- umiejętność rozróżniania stron ciała (prawa, lewa), kierunków (nad, pod, w lewo, w prawo itp.); zaburzenia: niewłaściwe proporcje, organizacja (rysunku, pisania).

ORTOPTYSTA- specjalista zajmujący się badaniem oczu w przypadku istnienia trudności związanych z funkcjonowaniem obuocznym, oraz ćwiczeniami, gdy wzrok, z racji braku prawidłowej współpracy obu gałek ocznych, niedomaga. Głównymi zaburzeniami, którymi zajmuje się ortoptysta 

- zez czyli uciekanie oka (najczęściej do nosa lub do skroni);

- niedowidzenie – gdy oczko (zwykle jedno), gorzej widzi mimo najlepiej dobranych okularów;

- zaburzona konwergencja (zbieżnością oczu), która utrudnia np. czytanie;

- niesprawna akomodacja czyli kłopoty z wyostrzaniem obrazu na różne odległości np. w szkole podczas patrzenia raz na tablicę raz na zeszyt;

- trudności z uzyskaniem głębi (trójwymiaru), problemy z koordynacją oka z ręką.

PAMIĘĆ MIMOWOLNA (MECHANICZNA)– zdolność do przyswajania wiedzy w sposób mimowolny, nieuświadomiony.

PAMIĘĆ ROBOCZA- proces czasowego przechowywania, przetwarzania i porządkowania informacji w pamięci. Szczególnie istotna w muzyce, wygłaszaniu przemówień                     i debatowaniu, pisaniu oraz dyktowaniu. W życiu codziennym ułatwia zapamiętywanie listy zakupów, numerów telefonicznych, nazwisk ludzi.

PAMIĘĆ SEKWENCYJNA - zdolność do przyswajania, utrwalania i przypominania sekwencji cyfr, nazw (np. pór roku, posiłków, dni tygodnia, miesięcy), zapisu reakcji chemicznych, przekształceń matematycznych, przyswajania układów gimnastycznych i tanecznych.

PAMIĘĆ SŁUCHOWA - zdolność do utrwalania i przypominania informacji dźwiękowej (zapamiętywania spostrzeżeń słuchowych werbalnych i niewerbalnych) i dzięki temu przyswajania wiedzy.

PAMIĘĆ SŁUCHOWA BEZPOŚREDNIA  (pamięć świeża)– pozwala zapamiętywać i natychmiast odtworzyć usłyszany materiał. Zdolność pamięci bezpośredniej jest ograniczona do kilkudziesięciu sekund, potem materiał utrwala się w pamięci długoterminowej lub ulega zapomnieniu.

PAMIĘĆ WZROKOWA - zdolność do utrwalania i przypominania informacji wizualnej (zapamiętywania spostrzeżeń wzrokowych) i dzięki temu przyswajania wiedzy.

PARCJALNE ZABURZENIA  rozwoju psychomotorycznego obejmują większy obszar czynności. Przykładem jest opóźnienie rozwoju motoryki (zarówno dużej – motoryki ciała – jak i małej – motoryki rąk, czynności manualnych) lub zaburzenia rozwoju mowy (zarówno czynnej – mówienia – jaki i biernej -  rozumienia).

PERCEPCJA SŁUCHOWA- czyli spostrzeganie słuchowe , jest jedną z podstawowych funkcji psychofizycznych, zaangażowanych w czynność czytania i pisania.

 Angażuje ona trzy rodzaje słuchu

- słuch fizyczny; odpowiedzialny za prawidłowe odbieranie wrażeń słuchowych,

- słuch muzyczny; odpowiedzialny za różnicowanie wysokości i jakości dźwięków oraz odstępów między nimi,

- słuch fonematyczny ; odpowiedzialny za identyfikowanie i  różnicowanie dźwięków mowy ludzkiej ( fonemów).

PERCEPCJA WZROKOWA- zdolność do rozpoznawania, różnicowania i interpretowania bodźców wzrokowych na podstawie własnych doświadczeń zdobytych w procesie uczenia się i dzięki interakcjom ze środowiskiem.  

POCZUCIE KONTROLI- przekonanie, że skutki naszego postępowania zależą od nas i jesteśmy za nie odpowiedzialni (kontrola wewnętrzna) lub są poza naszą kontrolą, zależą od innych osób lub sytuacji (kontrola zewnętrzna).

PROCES AUTOMATYZACJI PISANIA – pisanie w automatyczny sposób, niezależny od świadomego wysiłku (skupiającego całą uwagę na wykonywanej czynności), odbywa się na podstawie udoskonalonego i utrwalonego mechanizmu współdziałania ośrodków mózgowych zaangażowanych w czynność.

PROFILAKTYKA-działania i środki stosowane w celu zapobiegania występowaniu zjawisk niepożądanych. Świadome działanie nastawione na jednostki lub grupy społeczne mające na celu ograniczanie rozmiarów prezentowania niewłaściwych zachowań jak na przykład stosowanie przemocy, używanie lub nadużywanie substancji psychoaktywnych oraz zapobieganie różnorodnym problemom z tym związanym zanim one wystąpią.

PRZETWARZANIE WZROKOWO-PRZESTRZENNE- zdolność dostrzegania wzorów i zależności, orientacja w przestrzeni. Ważna w sztukach wizualnych, technologii i mechanice, rysunku technicznym. W życiu codziennym przekłada się na umiejętność czytania map, poruszania się po mieście, umiejętność oceniania odległości.

 ROZUMOWANIE ILOŚCIOWE- myślenie matematyczne obejmujące rozumienie pojęcia liczby, szacowanie, rozwiązywanie zadań i dokonywanie pomiarów. Ważne w nauce matematyki, księgowości i ekonomii oraz w tradycyjnym programowaniu komputerowym. W życiu codziennym umiejętność kontroli dochodów i wydatków, decydowanie o wysokości ubezpieczenia, oszczędzanie na emeryturę.

 ROZUMOWANIE PŁYNNE- zdolność rozwiązywania zadań problemowych, relacji i zależności (np. umiejętność rozwiązywania łamigłówek logicznych) przydatna we wszystkich przedmiotach, w szczególności ścisłych na poziomie ponadpodstawowych.

ROZWÓJ PRAKSJI – rozwój zdolności do wykonywania ruchów celowych, charakterystycznych dla gatunku ludzkiego.

ROZWÓJ EMOCJONALNO-SPOŁECZNY – stopniowe nabywanie wiedzy i umiejętności z zakresu: rozumienia stanów emocjonalnych własnych i innych, adekwatnej oceny sytuacji społecznych, radzenia sobie z emocjami i sytuacjami społecznymi, rozumienia i stosowania się do norm społecznych, współpracy z innymi, samokontroli, zachowań akceptowanych społecznie.

ROZWÓJ PSYCHORUCHOWY NIEHARMONIJNY (dysharmonijny) – zakłócenia tempa rozwoju poszczególnych sfer (procesów orientacyjno-poznawczych oraz motorycznych), np. niektóre sfery rozwijają się w przeciętnym tempie, podczas gdy inne rozwijają się z opóźnieniem lub przyspieszeniem.

ROZWÓJ PSYCHORUCHOWY ZABURZONY  – zakłócenia rozwoju ze względu na tempo (rozwój opóźniony, przyspieszony), rytm rozwoju (częściowo opóźniony lub/i przyspieszony) oraz dynamikę (rozwój nierównomierny w kolejnych okresach życia, o różnym tempie).

RUTYNA– ma mniejsze nasilenie niż kompulsja, jest to skłonność do pewnej niezmienności, np. zmiana ubrań, nowy mebel.

RYZYKO DYSLEKSJI- obecność symptomów dysharmonijnego rozwoju psychoruchowego dziecka, które zapowiadają wystąpienie dysleksji rozwojowej.

SAMOOCENA – inaczej poczucie własnej wartości, postawa wobec siebie lub własna opinia na swój temat, może być pozytywna, neutralna, negatywna.

SEPARACYJNE ZABURZENIA LĘKOWE – charakteryzuje się odczuwaniem cierpienia i nadmiernej obawy przed rozdzieleniem z osobami, z którymi dziecko jest związane; pojawiają się m.in.: myśli, że coś niedobrego może przytrafić się opiekunowi, trwały lęk i niechęć przebywania w domu bez danego opiekuna, koszmary senne związane z rozłąką.

SFERA NIEWERBALNA- ogólna zdolność rozwiązywania abstrakcyjnych problemów prezentowanych graficznie, rozwiązywania problemów matematycznych prezentowanych            w postaci rysunków i symboli.

SŁUCH FONEMOWY- pozwala wyodrębnić z potoku mowy słowa, w słowach - sylaby, w sylabach - głoski, uchwycić kolejność głosek w słowie, a także odróżnić poszczególne głoski (zwłaszcza głoski dźwięczne od ich bezdźwięcznych odpowiedników).

SOCJOTERAPIA- to jedna z metod terapii, która ma na celu włączenie do życia społecznego  osoby, która nie funkcjonuje prawidłowo w grupie społecznej, a przede wszystkim ma na celu poprawę jej funkcjonowania w tej grupie. Metoda ta wykorzystywana jest także w pracy z dziećmi i młodzieżą z zaburzeniami zachowania oraz zaburzeniami emocjonalnymi – ukierunkowana jest wówczas na korektę zachowań niepożądanych bądź naukę zachowań i norm, ułatwiających funkcjonowanie w grupie i społeczeństwie.

STEREOTYPIE RUCHOWE- wielokrotnie powtarzane, bezcelowe ruchy np. machanie rączkami lub paluszkami, złożone ruchy całego ciała, machanie głową, kręcenie się wokół własnej osi.

SWOBODNA MOWA– zdolność rozmawiania bez przeszkód z wieloma osobami i w wielu miejscach, zarówno w kontakcie indywidualnym jak i w większej grupie, bez nadmiernego lęku, że zostanie się źle ocenionym.

ŚRODKI PSYCHOAKTYWNE- są to substancje chemiczne, których zażywanie powoduje zmiany samopoczucia oraz zniekształcenie odbioru otaczającej rzeczywistości.

TEMPO UCZENIA SIĘ WZROKOWO-RUCHOWEGO – to szybkość uczenia się pisania symboli graficznych opartego na koordynacji oka i ręki, uzależnionego od prawidłowej sprawności ruchowej rąk i silnej lateralizacji.

TERAPIA BEHAWIORALNA- podejście terapeutyczne, którego głównym celem jest rozwijanie zachowań deficytowych, redukowanie zachowań niepożądanych, oraz generalizacja i utrzymanie efektów. Opiera się na stosowaniu indywidualnego systemu motywacyjnego dostosowanego do indywidualnych potrzeb dziecka. Według aktualnych doniesień naukowych jest to najskuteczniejsza metoda terapeutyczna w pracy z osobami z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.

TERAPIA PEDAGOGICZNA – specjalistyczne zajęcia korekcyjno–kompensacyjne, prowadzone różnorodnymi metodami i technikami, które mają na celu usprawnienie zaburzonych funkcji i wyrównywanie deficytów rozwoju.

TIKI - są to nagłe, powtarzające się czynności ruchowe, które obejmują pojedyncze grupy mięśni (tiki ruchowe) oraz wokalizacje (tiki głosowe). Wśród tików ruchowych  i głosowych wyróżnia się tiki proste i złożone. Wyróżnia się również tiki czuciowe - czyli nagłe niesprecyzowane odczucia zlokalizowane w jednej części ciała, zwykle poprzedzające tik ruchowy.

UCZEŃ ZAGROŻONY NIEDOSTOSOWANIEM SPOŁECZNYM- prezentuje niezgodne  z zasadami współżycia społecznego zachowania o różnym nasileniu. Są to m.in.: nagminne wagary, nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły, konflikty z nauczycielami lub wzmożone konflikty z uczniami, rówieśnikami, ucieczki z domu, notoryczne kłamstwa, agresja werbalna (stosowanie wulgaryzmów), palenie papierosów, sporadyczne lub systematyczne picie alkoholu, sporadyczne lub systematyczne zażywanie środków psychoaktywnych, niszczenie mienia, stosowanie przemocy, bójki, kradzieże, udział w grupach przestępczych, czyny karalne, usiłowanie dokonania samobójstwa, samouszkodzenia, prostytucja.

UOGÓLNIONE ZABURZENIA LĘKOWE - chroniczne, nadmierne zamartwianie się i lęk, które zdają się nie mieć żadnej konkretnej przyczyny.

UMIEJĘTNOŚĆ - rozwinięta kompetencja, możność zrobienia czegoś; możliwość pełnienia funkcji fizycznych, psychicznych bądź kombinacji obu, bez dalszego szkolenia ani treningu, np. umiejętność społeczna.

UMIEJĘTNOŚCI FONOLOGICZNE - operowanie cząstkami fonologicznymi, takimi jak głoski, sylaby, logotomy (cząstki słów niebędące głoskami ani sylabami).

UZALEŻNIENIE - to nadmierne i niekontrolowane wykonywanie danej czynności /zażywanie substancji połączone z odczuwalnym przymusem (silnym pragnieniem) wykonywania tej czynności/zażywania substancji, mimo jej negatywnego wpływu na nasze życie. Istotne jest także to, że kiedy osoba uzależniona nie może wykonywać określonej czynności/ zażywać substancji doznaje szereg różnych dolegliwości.

WIDZENIE STEREOSKOPOWE- dwuoczna percepcja głębi i odległości, rodzaj postrzegania wzrokowego umożliwiający ocenianie odległości do widzianych przedmiotów. W codziennym życiu osoba lecząca się kiedyś z powodu zeza lub zaburzeń widzenia obuocznego może nawet nie odczuwać symptomów związanych z brakiem stereopsji, ponieważ oko ma duże możliwości adaptacyjne.

 WZMOCNIENIE - następstwo zachowania, które zwiększy prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania pożądanego (np. dziecko posprząta pokój- zostaje za to pochwalone, dostaje naklejkę-następnym razem znowu samo sprząta pokój).

WYBIÓRCZOŚĆ POKARMOWA– opór przed jedzeniem polegający na odmawianiu spożywania pokarmów, które nie należą do grupy preferowanej przez dziecko. Może ono preferować te produkty, które mają charakterystyczną konsystencję (np. płynną), które reprezentują określoną markę handlową lub występują wyłącznie w jednym smaku czy kolorze. Często towarzyszy temu niechęć do samodzielnego jedzenia, dławienie się, reagowanie odruchem wymiotnym, wypluwanie jedzenia, trudności z żuciem pokarmów oraz ich połykaniem, zabawa jedzeniem, podwyższony niepokój i nadmierne pobudzenie.

 WYRÓWNAWCZE USTAWIENIE GŁOWY - pojawia się, gdy siła oczopląsu jest różna w zależności od kierunku spojrzenia. Istnieje wówczas tzw. strefa ciszy (neutralna), która odpowiada tej części pola widzenia, w której ruchy oczu są najmniejsze lub zanikają. W takiej sytuacji pacjent skręca głowę w bok.

 ZABURZENIA CENTRALNEJ KOHERENCJI- niezdolność do zrozumienia głównej idei zdania, postrzeganie wszystkich szczegółów jako równie ważne, przewaga pamięci odtwórczej, uczenie się schematycznie, bez wychwytywania sensu, preferowanie do uczenia się sekwencjami, krok po kroku, często tracąc z oczu sens całości zadania, trudności z nowymi sytuacjami i nauką, powolne przetwarzanie informacji, sztywny sposób myślenia, skupianie się na nieistotnym detalu.

ZABURZENIA FUNKCJI PLANOWANIA- trudności z planowaniem, niezdarność, powolne przetwarzanie informacji wzrokowych, słaba koordynacja wzrokowo – ruchowa, dysgrafia, mylenie kierunków, problemy z utrzymaniem uwagi.

ZABURZENIA LĘKOWE – zbiór objawów z dominującym odczuwaniem lęku, który staje się zbyt silną, utrzymującą się i nieopowiadającą rzeczywistości reakcją na normalne, codzienne sytuacje. Człowiek nie jest w stanie realizować w pełni lub częściowo zadań rozwojowych. Dana sytuacja trwa dłużej niż kilka tygodni. W dzieciństwie swój początek maja: separacyjne zaburzenia lękowe, mutyzm wybiórczy, fobia swoista, fobia społeczna, uogólnione zaburzenia lękowe.

ZABURZENIA ORIENTACJI PRZESTRZENNEJ – brak orientacji w prawej i lewej stronie własnego ciała oraz w kierunkach w przestrzeni: w lewo, w prawo, wyżej, niżej, w przód, w tył, nad, pod, itd. Dziecko nie umie prawidłowo wskazać prawych i lewych części własnego ciała (wymagane w 6-7 roku życia), u osoby znajdującej się naprzeciwko (w wieku 8 lat), nie potrafi określić położenia trzech przedmiotów względem siebie (10 lat) z użyciem nazw; prawo, lewo i w operowaniu pojęciami wyrażającymi stosunki przestrzenne. W późniejszym wieku ma trudności w rozumieniu rysunków, schematów, sytuacji przestrzennych, umiejscowieniu elementów na ilustracjach, określenia wzajemnego ich położenia, orientacji na mapie. U tych dzieci pojawiają się trudności w rysowaniu, czytaniu oraz trudności w pisaniu.

ZABURZENIA PERCEPCJI SŁUCHOWEJ – słuchowe zaburzenia odbioru mowy. Nie jest ono uwarunkowane niedosłuchem, lecz zaburzeniami analizy i syntezy dźwięków mowy, wynikającymi z nieprawidłowego funkcjonowania odpowiednich okolic mózgu, głównie lewej półkuli, gdzie zlokalizowany jest ośrodek korowy słuchowy.

 ZABURZENIA PERCEPCJI WZROKOWEJ to zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej, zaburzenia postrzegania i różnicowania kształtów, rejestracji położenia przestrzennego elementów. Dzieci z zaburzoną percepcją wzrokową mają trudności w rozpoznawaniu i nazywaniu przedmiotów na ilustracjach, w rozumieniu treści przedstawionych graficznie, opisują ilustracje w sposób ubogi, rozpoznają małą liczbę szczegółów, mają problem w rysowaniu i w odwzorowywaniu kształtów z pamięci i według wzoru, a wykonywane przez nie rysunki są ubogie i prymitywne, uproszczone i pozbawione szczegółów. Dzieci te mają trudności przede wszystkim w przepisywaniu tekstu ze wzoru, w pisaniu z pamięci. Mylą litery podobne pod względem kształtu (l-t-ł, a-o, a-ą, c-e) podobne, lecz różniące się położeniem elementów stosunku do osi pionowej  i poziomej (b-d-p-g, w-m, n-u) mają trudności w zapamiętywaniu kształtu liter pomijają znaki diakrytyczne liter, odwracają kolejność liter w grupach wyrazowych (tar-rat-tra), litery są nierówne, wychodzą poza linie, tempo pisania jest wolne, często obok siebie występują te same wyrazy zapisane błędnie i poprawnie.

ZABURZENIA SŁUCHU FONEMOWEGO  – trudności w spostrzeganiu dźwięków mowy, a więc w odróżnianiu głosek i różniących je cech dystynktywnych (np. głosek z-s, które różni tylko jedna cecha dystynktywna – dźwięczność). Zaburzenia te sprawiają, że dziecko ma trudności z odróżnianiem głosek podobnych fonetycznie, bo zbliżonych do siebie pod względem akustyczno-artykulacyjnym, a więc różniących się tylko jedną cechą dystynktywną. Stąd wynikają trudności w odróżnianiu od siebie wyrazów i ich poprawnym zapisywaniu.

ZABURZENIA TEORII UMYSŁU- to trudności z przewidywaniem, zrozumieniem swoich zachowa i innych osób oraz ich konsekwencji, a także rozpoznawaniem, rozumieniem, radzeniem sobie i właściwym wyrażaniem swoich emocji i innych osób, trudności z odczytaniem emocji innych ludzi na podstawie spojrzenia, dosłowna interpretacja, wyrażanie wprost swoich myśli, trudności z odczytaniem zachowań celowych od przypadkowych, braku umiejętności proszenia o pomoc.

ZACHOWANIA RUTYNOWE- wykonywanie czynności w sposób wyuczony, powtarzalny (nawet najprostsze czynności wykonywane są według określonego schematu).  

ZAJĘCIA ROZWIJAJĄCE KOMPETENCJE EMOCJONALNO- SPOŁECZNE- to metoda pracy z dzieckiem ukierunkowana na wspomagania rozwoju emocjonalnego tj. zwiększanie świadomości w zakresie odczuwania różnych stanów emocjonalnych, jak również kształtowanie umiejętności ich rozpoznawania i wyrażania, a także wspomaganie rozwoju społecznego w zakresie kształtowania prawidłowych postaw w kontaktach międzyludzkich, umiejętności konstruktywnego rozwiązywania konfliktów, znajomości zasad i reguł współżycia społecznego.

 ZDOLNOŚĆ – biegłość, zorganizowany wzorzec zachowań nabytych przez trening i ćwiczenie, z. poznawcza – np. gra w szachy;  z. percepcyjna – np. czytanie; z. motoryczna – np. żonglowanie; z. społeczne – np. komunikacja niwerbalna.

ZMĘCZENIE RĘKI PISZĄCEJ- spowodowane jest zbyt silną koncentracją na technice pisania, nadmiernym wysiłkiem wynikającym z napięcia mięśniowego, którego dziecko nie potrafi kontrolować. Te objawy dysgrafii występują wskutek słabej sprawności motorycznej ręki, zaburzeń koordynacji wzrokowo-ruchowej. Dodatkowym czynnikiem sprawczym jest utrwalenie się wadliwych nawyków związanych z czynnością pisania np. nieprawidłowym sposobem trzymania narzędzia graficznego.